O MUNDO DA DOCUMENTACIÓN INFORMATIVA

RESUMO:

O desenvolvemento dos servicios de documentación comezou en Estados Unidos. O primeiro rotativo cun servicio de documentación foi  o  alemán Neue Zurcher Zeitung e os rotativos ingleses “Times” e “Daily Mail”.

O estalido da Primeira Guerra Mundial e a Conferencia de Versalles implicaron un acercamento ao periodismo interpretativo. Nos anos 30 nos periódicos norteamericanos iniciouse un proceso de centralización dos servicios de documentación e a  función da documentación era “servir como memoria infalible e como fonte de información aos redactores”.

A segunda Guerra Mundial provocou unha maior necesidade de desenvolvemento tecnolóxico e funcional dos servicios de documentación, sobre todo en Norteamérica. En 1933, R.W.Desmond publicou “Newspaper Referece Methods”, a primeira síntese da historia dos servicios de documentación periodística.

En 1950, a pérdida de documentos e as clasificacións erróneas provocaron un replantexamento da necesidade de reorganizar os servicios de documentación e era unha necesidade incorporar a mecanización á cadena documental.

En torno ao ano 1964 publicouse “News information: the organization of press cuttings in the libraries of newspaper and broadcasting services”, o primeiro libro de documentación periodística en Europa. Xa en  1970, todos os periódicos cunha tirada superior a 100.000 exemplares contaban cun servicio de documentación.

Nun tempo máis próximo aos nosos días, nos anos 80, a tendencia ao desenvolvemento dos servicios de documentación periodística é lenta, pero o documentalista comeza a adquirir importancia nos periódicos.

Xa na  actualidade, a inicios de século, os estudios sobre archivos de prensa deron os seus primeiros pasos, e de destacou por riba de todo a importancia da documentación como fonte para describir a evolución histórica do periodismo. En conclusión, o traballo documental aparece integrado na estructura de producción, que hoxe  lle da una rentabilidade científica, social e económica . A  formación dos  profesionais ten  que ser permanente,  deben coñecer as maiores e mellores fontes posibles.

PALABRAS CLAVE:

•Documentación electrónica: utiliza o sistema binario para transmitir datos (bits). Se capta mediante unha pantalla, un magnetoscopio…e o acceso pode ser on-line ou off-line.           

•Documentación contextual: aquela información do tema que se investiga (qué ocorreu e qué consecuencias ten o feito).

•Documentación específica: é a principal, probas escritas que serven para respaldar a denuncia. Se deben poseer documentos que verifiquen a información.

  Documentar: informar a alguén acerca das noticias e probas que atañen a un asunto.

   Redundancia cíclica: fenómeno que se produce debido a que os acontecementos teñen unha frecuencia diaria, outro semanal, outros mensual..e isto os fai previsibles para a documentación.

   Fragmentación da mensaxe: os mensaxes informativos se transmiten fragmentados polo  ritmo de captación dos acontecementos, que é  diferente ao da  publicación e edición dos medios.

   Latencia: calquera feito pechado que pode reabrirse e devolver o protagonismo a feitos e personaxes, independentemente da súa antiguedade.

   Documentos compostos: Textos con fotografías e gráficos que  plantexan dificultades de organización documental y de deseño das ferramentas de recuperación documental.

   Periodismo de investigación: á dificultade acceso as fontes de información se lle engade a necesidade de reunir unha gran cantidade de información contextual, que permita coñecer os antecedentes dos feitos, os seus límites legais e políticos…

    Tesauro de descriptores: unha lista estructurada de enunciados de conceptos que pretenden representar de forma única o contido dos documentos.

   Descriptores: términos homologados por un tesauro, que se usan para presentar o contido dos documentos sen que exista ambiguedade.

INTRODUCCIÓN:

Hoxe en día, o concepto de documentación informativa é moito máis coñecido que no pasado, e está relacionado estreitamente co mundo do Periodismo e da Comunicación. Actualmente, en moitas facultades de Ciencias da Comunicación de España e do resto do mundo, a documentación informativa é unha asignatura propiamente dita, na que os estudantes aprenden a indagar sobre diferentes temas, buscar fontes, contrastar datos, facer investigacións…

A documentación sitúa o feito en si. Toda noticia require unha investigación e sempre existe moi pouco tempo para poder realizala. Neste ámbito están presentes tamén:

A veracidade informativa: a verificación da noticia, dos datos, dos feitos, das opinións…

A intención do destinatario:  a comprensión da información por parte do receptor da noticia.

Na actualidade, nos centros de documentación existe diversidade de información en distintos soportes. O documentalista xestiona a información, a difunde e a rentabiliza. Os documentalista son moi solicitados pola televisión ata o punto de que algún deles están adscritos a programas ou canais.

CONCEPTO:

Existen diversas definicións de documentación informativa, segundo os diferentes autores, académicos e outros especialistas da materia. Algunhas definicións desta disciplina son as seguintes:

Documentación informativa: aquela parte da documentación que ten por obxecto de estudo o proceso de transmisión das fontes para lograr a  obtención de novos coñecementos na investigación periodística, no ámbito da  comunicación social dentro do  traballo e tamén diferentes empresas.

Outras definicións sobre esta materia son:  “Proceso de comunicación polo que o individuo (persona ou colectividade) recibe as referencias duns obxectos (os documentos) debidamente tratados, expresa o presuntamente demandado, e todo relativo a un determinado dominio da actividade social que o individuo desempeña, que fan ao proceso  competente para o exercicio desa actividade”. Outra sería “Emprego das técnicas documentais para o  tratamento permanente e sistemático de documentos, para a información especializada dos usuarios”.

A Documentación debe ofrecer informacións documentadas que sexan unversais en canto ao obxecto, seguras e verdaderas, completas, rápidas, actuáis, fáciles de obtener, postas a disposición do maior número de usuarios…

O movemento da documentación se institucionaliza pola acción de dous abogados belgas, Paul Otlet (en 1934 publicou  “Tratado de Documentación”, o primer manual da materia) e  Henri La Fontaine. Otlet destacou como ilustre bibliógrafo e tiña interese pola síntese e clasificación, a vocación de organizador de coñecementos e defendía unha organización lógica e racional da información.

En 1891 conoce en Bélxica a Henri La Fontaine, naquela época encargado da Sección bibliográfica da Sociedade de Estudios Sociais e Políticos. En 1893, fundan xuntos o Instituto Internacional de Bibliografía Sociológica, e Otlet propuxo que se creara un rexistro dos feitos e ideas sociolóxicos mediante as seguintes medidas: a clasificación científica das fontes sociolóxicas e a publicación do catálogo das mesmas, o resumo das fontes para coñecer o seu contido, a renovación constante das fichas ao mesmo tempo que avanzaban os acontecementos e a colaboración internacional.

Anos máis tarde, en 1894, ambos toman contacto con Melvil Dewey, a través do cal toman contacto co  sistema de clasificación decimal inventado por el. A Clasificación Decimal Universal divide o saber humano en 10 grandes grupos de acordo co sistema decimal numérico. Se subdivide según o principio de división xerárquica dos conceptos.

PRINCIPIOS:

Principio verificativo: causa orixinaria da actividade documental periodística, pola cal esta se orienta hacia a obtención da verdade informática, mediante a comprobación da veracidade dos textos e referencias que se valoran.

Principio explicativo: causa final da actividade documental periodística, pola cal se orienta hacia o entendemento da verdade informtiva mediante a valoración da comunicabilidade e  diferentes aclaracións presentes en textos e referencias.

Principio editorial: causa adicional da actividade documental periodística, debido a cal ésta se orienta a dar unha explicación da verdade informativa desde o análise, marcado todo o proceso polo principio editorial de cada xornal.

Principio de perdurabilidade: razón formal da actividade documental periodística que tende a fixar a utilización futura e o grado de permanencia dos textos e referencias na elaboración e información periodística.

Principio de adecuación funcional: principio que está orientado ao tratamento específico de cada tarea de acordo coa súa natureza e a función que realice, é dicir, adecuar a información as nosas fontes e ao medio no que traballamos.

Principio limitativo: conxunto de circunstancias reales da actividade documental periodística que limitan o seu  exercicio y a utilización de medios. Todo isto está relacionado coa localización ( existen diferencias entre un xornal local e un xornal nacional).

CARACTERÍSTICAS DA INFORMACIÓN DE ACTUALIDADE:

A información de actualidade é un entramado complexo de causas e efectos constituído polo conxunto das actividades políticas, económicas, sociais e culturais do home. As noticias teñen antecedentes e consecuencias, están relacionadas entre sí e derivan unhas de outras.

A función dos medios de comunicación é esencial, porque ofrecen ao lector información debidamente documentada, é dicir, unha información investigada, explicada, precisa e obxectiva. Á súa vez, a información de actualidade ten carácter enciclopédico, porque trata unha gran diversidade de temas, e é unha información universal, debido a súa forma de difusión e ao seu orixe e fontes.

Neste tipo de información está presente a redundancia ( a repetición de contidos en distintos medios) e a obsolescencia da información plantexará conflictos de conservación e almacenamento dos datos. O carácter enciclopédico da información de actualidade obriga a establecer linguaxes documentales enciclopédicos, e o linguaxe periodístico e as súas modas producirán problemas no linguaxe documental.

As principais características da información de actualidade desde o ámbito do traballo documental son, por exemplo:

A coincidencia episódica: as mesmas noticias son ofrecidas por todos os medios diarios nas mesmas fechas e posteriores, así como nas revistas xerais nas súas fechas de publicación e nos espacios informativos nos diarios dos medios audiovisuais. A causa de todo isto é a dependencia dos medios das axencias, e sobre todo, dos productores dos feitos que se constitúen en noticia e en unha interpretación coincidente das expectativas da audiencia.

Redundancia cíclica: a actividade periodística se centra na cobertura dos feitos contemporáneos. Determinados acontecementos teñen unha frecuencia diaria, outros semanal, outros mensual, outros trimestral ou anual.

O efecto Mateo tamén está presente neste tipo de información. Este feito consiste en que uns poucos personaxes polarizan o interese dos medios e aparecen nomeados en moitas noticias, mentres que moitísimos personaxes aparecen citados polos medios en poucas ocasións. Con todo isto se consegue un desequilibrio para o tratamento da información relativa as persoas. Esta información ofrece multiplicidade de soportes  (teletipos, noticias impresas, comunicados de prensa, grabacións  radiofónicas, materiais visuais e audiovisuais).

En canto aos mensaxes informativos, se transmiten fragmentados polo ritmo de captación dos acontecementos, diferente ao da publicación ou edición dos medios. A estructura máis utilizada ten forma de tríptico: previo (anuncio, antecedentes)-noticia-reaccións (valoración, matización, contexto…), estructura que pode seguir xenerando novas noticias. Os documentos compostos tamén están presentes, e están presentes neles  textos con fotografías e gráficos, que plantexan dificultades de organización documental e de deseño das ferramentas de recuperación documental.

 A Lei do mínimo esforzo é un básico neste tipo de información, porque a premura do tempo coa que se adoita traballar va en detrimento de respostas e tratamentos da información elaborados.

Por último, nos documentos periodísticos existe relatividade de significado, porque cambian o seu significado en distintos contextos e admiten interpretacións diversas por parte do usuarios, o que os fai polivalentes ( con diversos usos).

FUNCIÓNS:

As funcións esenciais da documentación periodística na creación da noticia son as seguintes:

1. Función verificativa y comprobatoria: se trata de que o documentalista poida verificar a información antes da súa difusión como noticia de actualidade,  pois  moitas veces o periodista conta con varias fontes de información. Se trata tamén de que o periodista poida verificar a  exactitude de datos e feitos para evitar errores á hora de difundir a información.

2. Función  preparatoria: se refire á necesidade do xornalista de coñecer con maior profundidade os temas ou persoas sobre as que vai a escribir.

3. Función de complementariedade:  a complementariedade indica que, a miúdo, as produccións periodísticas, pero tamén outros xéneros periodísticos como as entrevistas, requiren ser completados con información retrospectiva para poderse publicar dentro dunhas exixencias mínimas de calidade.

4. Función explicativa: se trata de ofrecer ao periodista os datos necesarios para explicar causas e consecuencias, relacións de tempo e espacio entre temas. É dIcir, se trata de facer comprensibles os antecedentes que explican  un feito informativo.

5. Función de creatividade ou inspiración: se trata de que o centro de documentación poida actuar como fonte de inspiración xa sexa para novas ideas o en novos enfoques sobre temas xa coñecidos, que se axustan ás peticións concretas dos usuarios principais de estos servizos, que son  os periodistas.

6. Función de rentabilidade: a primera dimensión da función de rentabilidade é a máis obvia: permite reutilizar os materiais informativos creados polo medio.

7. Función editorial ou ideolóxica: se trata de proporcionar aos redactores feitos, datos u opinións que reforzen a línea editorial do medio, as ideas ou posición  que pretenden reflexar nos  artículos.

FINALIDADE:

A documentación informativa ten diferentes finalidades, que son as seguintes:

A produción da información ( hoxe en día a maioría dos individuos utilizan a documentación para xerar información nova), mellora da calidade e credibilidade da información ( un proxecto ben documentado será fiable, disporá de credibilidade por parte do lector, calquer error acabará coa confianza do lector nos datos),   o almacenamento e a conservación ( todo o que esté almacenado e en orde se pode volver a atopar, dependendo do formato haberá que realizar uns coidados ou outros á hora de conservar os documentos ou a información. Haberá que almacenar calquer documento no soporte adecuado e deberá atoparse nun lugar onde sexa sencillo localizalo), a difusión e reutilización ( calquer información ben documentada se poderá volver a utilizar nun futuro por calquera persoa).

CENTRO DE DOCUMENTACIÓN NUN MEDIO, FUNCIÓNS CARACTERÍSTICAS E FINS:

Un centro de documentación é a unidade de información que reúne, xestiona, difunde…a documentación dun área de coñecemento determinado ou a producida por un organismo ou institución a que está circunscrita. Ten características similares coa biblioteca especializada, e destaca por profundizar algunas das súas funcións, en especial a análise documental de contenido, utilizando as novas tecnoloxías informativas. O centro está adscrito a un organismo e a súa misión principal é servir de referencia e axuda aos profesionais e investigadores.

Os principais obxectivos dun centro de documentación son: contribuír á consecución dos obxectivos do medio, asegurar a memoria dos acontecementos e servir de apoio aos profesionais.

En canto as función,as súas funcións propiamente ditas son a xestión de fondos, o proporcionamento de fontes, servir de “fonte de inspiración” (para crear ideas, proxectos de maneira rápida) e anticiparse ás necesidades dos profesionais.

Para cumplir as súas funcións se estructura en diversas unidades:

Unidade de fondos documentais: se estudan os fondos existentes, se elaboran catálogos e publicacións do centro.

Unidade de análise documental: se efectúan tareas de clasificación, catalogación, indización e resumos entre otras tareas.

Unidade de tratamento informático: se ingresan datos no sistema informático para a súa posterior recuperación.

Unidade de recuperación e difusión: se realizan búsquedas retrospectivas e difusión selectiva da información.

Unidades auxiliares: se elaboran reprografías, traduccións, etc.

Unidade de xestión informática: se actualizan e manteñen aquelas áreas que se atopan automatizadas dentro do centro.

Ao mesmo tempo, existen distintos tipos de Centros de documentación como son:

Centros de Documentación Especializados: proporcionan servizos de calidade e documentos específicos, os seus  usuarios son técnicos y científicos.

Centros de Documentación Nacionais: en xeral dependen de organismos estatais, recollen e coordinan información xerada nun país.

Centros de Documentación Internacionais:  son centros documentais que realizan tareas en áreas específicas e intentan unificar a información xerada nesa área a nivel rexional ou internacional.

Servicios de documentación: dependen de organismos públicos ou privados e traballan principalmente para eles.

En conclusión, os centros de documentación son esenciais para administrar topo tipo de información do entorno periodístico e tamén no referente aos datos indagados a través de investigación, para elaborar reportaxes por exemplo.

RELACIÓN ENTRE XORNALISTAS E DOCUMENTALISTAS:

Un periodista é a persoa que se dedica profesionalmente ao periodismo, xa sexa en prensa escrita, radio, televisión ou medios dixitais. A súa misión consiste en investigar sobre os diferentes temas que sexan de interese público, e deben contrastar as fontes que utilizan para nutrirse desta información, e deben sintetizar e xerarquizar os contidos. Despois de realizar toda sestas tarefas, o xornalista elabora artículos, que poden tomar varias formas: oral , escrita e visual.

 Os principais principios dos xornalistas son: o respeto pola verdade, o rigor na busca de información verificable e conseguir información relevante, breve e exacta no menor tempo posible, para que a cidadanía estea informada de maneira constante e ininterrumpida.

Os periodistas poden ser de moi diversos tipos dependendo da disciplina na que traballen, por exemplo, existen periodistas  ambientais ( encaragados de temas relacionados co home e e o entorno natural),científicos, culturais, económicos, deportivos, ciberperiodistas ( chamados así porque traballan principalmente coas novas tecnoloxías da información que foron xurdindo nos últimos anos).

Os documentalistas son profesionais que están preparados para xestionar a información dentro das organizacións. Para levar a cabo esta labor, teñen que ter un dominio correcto dos distintios tipos de documentos que se atopan nos diferentes soportes (dixital ou papel) e teñen que ter control dos formatos. Unha pecualiaridade sobre est tipo de xornalista, é que a súa formación é indisciplinar, polo tanto, os documentalistas mostran unha gran adaptación ante as novas situación e necesidades das organizacións.

As súas función son diversas, e as principais son: evaluación e análise da cadea documental, a recuperación de información, a edición de productos documentais e a correcta xestión de informes, estadísticas…

A relación existente entre os dous tipos de profesionais anteriores, presenta un panorama con luces e sombras, debido á competitividade por exemplo en redaccións, en medios televisivos…a relación entre os dous tipos de profesionais facilita a versatilidade e o acceso  á distribución da información, crean  determinadas vantaxes na incoporación de material de arquivo…pero, sobre todo, o documentalista pode chegar a considerarse coma un coproductor de información, pola súa labor de organización,  arquivo e apoio ao periodista.

En todo este ámbito, existen aspectos que provocan conflictos ou enfrontamentos. Por exemplo, destaca a problemática dos centros de documentación, nos que se produce un problema de percepción entre os redactores. Outro conflicto é a visión arcaica que se comeza a formar na sociedade sobre se  os documentalistas son realmente necesarios, se xa existen internet e as bases de datos.

Os documentalistas colaboran cos periodistas en moitas ocasións, pero neste traballo conxunto, o seu traballo está limitado e a súa capacidade creativa diminúe.

CIBERXORNALISMO E DOCUMENTACIÓN INFORMATIVA:

O xornalismo coa entrada en escea de Internet, se ve transformado completamente e cambian moitos dos procesos que se levaban a cabo tradicionalmente na recollida e elaboración da información, xa que se introduciron novas ferramentas.

A aparición de novas tecnoloxías tivo unas vantaxes, como a inmediatez ( se pode recabar información en tempo real), existe un caudal amplo de información, rapidez nos enlaces, baixo custo, posibilidade de interactuar con ususarios de todas partes do mundo e liberdade de expresión (existen infinidade de foros).

Á súa vez, tamén existen unas certas desvantaxes como a difícil selección dos datos (debido a que o caudal informativo é moi amplo), a non comunicación directa coas fontes e  a información que ofrece internet non sempre se quere que sexa destapada, nalgúns asuntos sí, e noutros non.

Nun primeiro momento no ámbito do ciberxornalismo xurdiron os “Daily me”, que eran periódicos á carta para usuarios concretos, que tiñan a intención de provocar unha revolución no mundo xornalístico, pero finalmente non o conseguiron.